Podróż do Łodzi

• Witamy
• Projekt
• Historia
  • Emden
  • Lodz
  • Material
• Wymiana
• Dochodzenie
• Stacje
• Prasa
• Links
• Disclaimer
• Wydawco

• Print view
• Sitemap

Emden

 

Bezpowrotna podróż. Nieludzkie drogi. Rolf Uphoff

 

Deportacje ostatnich członków gmin żydowskich w miastach: Emden Norden i Aurich do getta w Łodzi (Litzmannstadt) i Theresienstadt.

 

 

1. 1.      Zagłada gminy żydowskiej w Emden

Tradycje gminy żydowskiej w Emden sięgają XVI stulecia  Do XIX wieku jej członków obejmowało specjalne prawodawstwo, zabraniające im wykonywania większości zawodów rzemieślniczych. Tak więc Żydzi koncentrowali się na prowadzeniu usług kredytowych, handlu prowizyjnego, handlu bydłem i usług rzeźniczych. Od wieku XIX ludność żydowska była silnie reprezentowani wśród przedstawicieli zawodów medycznych. Około 1850 roku Żydzi zostali zrównani w prawodawstwie z przedstawicielami chrześcijańskiej większości. To równouprawnienie otrzymali wcześniej już od rządu holenderskiego i francuskiego w okresie między 1806 a 1813 rokiem. Wraz z początkiem objęcia rządów we Wschodniej Fryzji przez Hannover mniejszość żydowska została ponownie objęta odrębnymi przepisami prawnymi. Dopiero hannoverska ustawa emancypacyjna z dnia 30 września  1842 umożliwiła Żydom nabycie praw obywatelskich w miastach. Jednakże obejmowanie stanowisk politycznych przez Żydów stało się możliwe dopiero po przejściu królestwa Hannoveru pod panowanie Prus w 1866 roku.

 

W Rzeszy wilhelmińskiej przedstawiciele gminy żydowskiej w Emden byli reprezenowani w gremiach miejskiego samorządu. Podczas 38 lat urzędowania nadburmistrza Leo Fürbringera ludność żydowska żyła pod parasolem ochronnym pokoju wyznaniowego. Niemniej jednak  wśród chrześcijańskiej ludności pozostał ukryty antysemityzm. Gmina żydowska brała aktywny udział w życiu miasta, ale równocześnie żyła oddzielona od większości ludności miejskiej, poprzez pielęgnowanie swojej specyficznej kultury. W jej ramach fukcjonowały również specyficzne żydowskie stowarzyszenia. Ze swoją  charakterystyczną interspołeczną kulturą, żydowscy mieszkańcy nie odróżniali się od swoich chrześcijańskich współobywateli, którzy także pielęgnowali oddzielne życie wspólnotowe. Mimo to żydowska kultura pozostawała obca znacznej większości chrześcijańskiej ludności, która żywiła  w stosunku do Żydów  tradycyjne uprzedzenia.

Wiele rodzin żydwskich mieszkało wokół zbudowanej w 1836 roku synagogi. To ona wraz z cmentarzem żydowskim stanowiła centrum gminy.

 Po przegranej I wojnie światowej i podczas licznych kryzysów trapiących Republikę Weimarską w okresie między 1919 a 1933 rokiem przybrał na sile otwarty antysemityzm. Aczkolwiek żydowscy obywatele angażowali się równie silnie, jak ich chrześcijańscy sąsiedzi, w wysiłek wojenny Niemiec w trakcie I wojny światowej,  to właśnie im przypisana została część winy za klęskę poniesioną w niej przez państwo niemieckie.

W ciągu lat 20-tych XX wieku rasistowski antysemityzm partii skrajnie prawicowych znajdował coraz silniejszy oddźwięk wśród społeczeństwa niemieckiego.Po przejęciu władzy przez nazistów 30 stycznia 1933 roku,  zaczęli oni natychmiast realizować dyrektywy dotyczące kwestii żydowskiej, w myśl poglądów zawartch w książce „Mein Kampf“ ich przywódcy Adolfa Hitlera.

W ideologii nazistowskiej celem polityki prowadzonej wobec mniejszości żydowskiej było pozbawienie jej praw, majątku i wygnanie z Niemiec. Jej powiązanie z ideologią rasistowską, stawiającą Żydów poza definicją   człowieczeństwa, umożliwiło prowadzenie polityki, którą konsekwencją był Holocaust.

W kwietniu 1933 roku oddziały SA w Emden przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję bojkotu żydowskich sklepów. Towarzyszyła jej fala przemocy. Żydom zabroniono dalszego wykonywania ich tradycyjnych zajęć: rzeźnictwa i handlu bydłem. Ta pierwsza fala reperesji wymusiła falę emigracji żydowskich obywateli miasta. Liczba członków gminy żydowskiej w Emden spadła z 700 osób w roku 1925 do 620 w roku 1935.

We wrześniu 1935 roku Hermann Göring  w trakcie nazistowskiego Parteitagu w Norymberdze ogłosił nazistowską ustawę rasową. Wraz z jej wydaniem Żydzi w Niemczech stracili obywatelstwo niemieckie i zostali objęci przepisami specjalymi.

 

Równolegle do tego postępował proces stopniowego pozbawiania żydowskich właścicieli ich majątków (poprzez tzw. „aryzację“). Te działania wywołały nową falę emigracji.1 września 1939 roku w Emden mieszkało jeszcze 500 Żydów.

Rok 1938 przyniósł ostateczne zniszczenie gminy żydowskiej w Emden.W dniu 28.10.1938 wszyscy żydowscy obywatele Emden, którzy przbyli ze Wschodu i których pierwotna przynależność państwowa nie została wyjaśniona przed I wojną, zostali zgromadzeni w ratuszu. Tam policja przekazała im nakaz opuszczenia Niemiec i deportacji do Polski. Zezwolono im na zabranie 20 kg bagażu i nakazano opuszczenie Emden w kierunku granicy polskiej.

Poczatkowo Israelski dom dziecka, pozniej dom starcow. Zdjęcie: Archiwum Emden

 

Akcją tą objętych zostało 17 000 osób na terenie całych Niemiec. Popchnęła ona Herszla Grynspana do zamordowania radcy ambasady niemieckiej w Paryżu vom Ratha. Po jego śmierci naziści zainicjowali na terenie całej Rzeszy antyżydowski pogrom. Miał on miejsce nocą z 9 na 10 listopada 1938 roku. Tej nocy w Emden została podpalona synagoga, splądrowano żydowskie mieszkania i sklepy, zaś Żydów zapędzono do szkoły, w której poddano ich torturom i szykanom. Następnego ranka zwolniono kobiety i dzieci. Mężczyźni przeszli pod władzę SS. Zostali oni wysłani do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, gdzie spotkały ich liczne okrucieństwa. Od stycznia 1939 byli stopniowo zwalniani z niego pod przymusem podpisania zobowiązania do zachowania milczenia i przymusowego opuszczenia terytorium Niemiec.

W czasie wydarzeń „nocy kryształowej“  przez patrol policyjny został zastrzelony rzeźnik Daniel de Beer. Kupiec Sally  Löwenstein zmarł w trakcie marszu do obozu w Sachsenhausen. Hermann Sax zmarł podczas uwięzienia w obozie.

Eksplozji przemocy podczas „nocy kryształowej“ towarzyszyło dalsze pozbawianie mniejszości żydowskiej praw i własności. Kto chciał emigrować, tracił swoją ojczyznę. Wielu rodziców wysyłało swoje dzieci do Holandii, krajów skandynawskich i Wielkiej Brytanii.

W momencie wybuch drugiej wojny światowej w Emden żyło jeszcze 320 żydowskich kobiet, mężczyzn i dzieci.

Ich gmina wyznaniowa przestała istnieć, a zachowanie ludzkiej godności stawało się coraz trudniejsze. Jednak po rozpoczęciu działań wojennych w Europie drogi ucieczki z nazistowskiego państwa zostały dla Żydów zamknięte.

Israelski dom starcow, Emden- ulica Klaas-Tholen. Zdjęcie: Archiwum Emden

 

2. Żydowski dom starców w Emden jako instytucja charytatywna

 

Do momentu wybuchu pierwszej wojny światowej parafie chrześcijańskie i Gmina Izraelicka w Emden współtworzyły dużą część systemu opieki społecznej w mieście. Obejmował on wsparcie dla ubogich mieszkańców, pomoc chorym, opiekę nad samotnymi i niesamodzielnymi osobami staszymi oraz wsparcie dla systemu szkół ludowych.
W celu pomocy osobom starszym gmina żydowska założyła stowarzyszenie „Opieki nas starszymi,bezradnymi i czcigodnymi Izraelitami“.Stowarzyszenie założyło dom starców przy ulicy Schoonhoven. Kolejny dom został urządzony przy ulicy Claas Tholen.Pierwotnie w budynku mieścił się sierociniec, który już przed 1914 rokiem planowano finansować z legatu Alberta Rosenthala, który wyemigrował do Nowego Orleanu.  Ponieważ jednak znajdowało się w nim niewiele dzieci, budynek aż do końca lat 30-tych spełniał funkcję Domu Seniora.

W działalności charytatywnej, obejmującej także zakładanie własnych instytucji opiekuńczych, gmina żydowska nie odróżniała się od chrześcijańskich parafii miasta. W życiu społecznym podkreślały one religijny nakaz miłości bliźniego i wspierały wewnątrzgrupowy solidaryzm. Na zewnątrz stanowiło to symbol autonomii Gminy i współtworzyło ważny element systemu opieki społecznej miasta Emden.

 

3. Organizacja wypędzenia żydowskich mieszkańców Emden

Wraz z wybuchem II wojny światowej Żydzi, mieszkający jeszcze w owym czasie w Emden, objęci byli przepisami specjalnymi.Od maja 1939 roku zostali oni także przestrzennie odseparowani od nieżydowskich mieszkańców miasta. Stosownie do środków przewidzianych w nazistowskich przepisach dotyczących „domów czynszowych dla Żydów“ ludność żydowska musiała opuścić swoje dotychczasowe mieszkania i wprowadzić się do tzw. „domów żydowskich“ (Judenhäuser). W Emden Żydzi zostali skoncentrowani w budynkach należących wcześniej do Gminy Żydowskiej. Były to: dom starców przy ulicy Schoonhoven, żydowski Dom Sierot przy ulicy Class-Tholen, były budynek rabinatu miejskiego przy ówczesnej ulicy Webergilde, budynek należący do włąściciela domu towarowego Valka przy ulicy Zwischen beiden Bleichen i budynek przy ulicy Bolten. Ich żydowscy mieszkańcy żyli w ogromnej ciasnocie i stałej niepewności, a nawet w zagrożeniu życia, gdyż po wybuchu wojnyzostało im zabroniony wstęp do schronów przeciwlotniczych.

Nazistowski nadburmistrz Emden-Carl Renke- jako fanatyczny antysemita, dążył do deportowania wszystkich Żydów z terenu miasta. Wyraził to w swojej opinii „Uważam, ze jedynym właściwym rozwiązaniem, jest odesłanie wszystkich Żydów do całkowicie odizolowanego miejsca w Polsce“, która antycypowała wydarzenia z roku 1941.

  W momencie wybuchu wojny Emden, na skutek swego położenia geograficznego na najbardziej wysuniętym na północny zachód skraju Rzeszy Niemieckiej, stało się miastem frontowym.Taki status powodował decyzję o deportacji mieszkających tam Żydów, których nazistowskie kierownictwo państwa klasyfikowało jako zwolenników wrogiego, prowdzącego skierowaną przeciwko III Rzeszy wojnę, stronnictwa. Stosowano dosłownie słowa Hiutlera, wypowiedziane przed budynkiem Reichstagu 20 stycznia 1939 roku „Chcę dzisiaj znowu być prorokiem:jeśli międzynarodowej żydowskiej finsjerze uda się wtrącić narody europejskie w odmęty wojny światowej, wtedy jej rezultatem nie będzie bolszewizacja świata i a przez to zwycięstwo żydowstwa,lecz unicestwienie rasy żydowskiej w Europie“.

 Faktycznie liczne żydowskie rodziny w okresie od lutego 1940 roku musiały opuścić miasto. Zostały one deportowane do Berlina, Frankfurtu nad Menem i innych miast na terytorium Niemiec, w których znajdowały się większe gminy zydowskie. W Emden pozostali wyłączne pensjonariusze żydowskiego domu starców oraz Żydzi i Żydówki, posiadający chrześcijańskich współmałżonków i żyjący w tak zwanych „uprzywilejowanych małżeństwach mieszanych“.

 

To zdjecie powstalo  27.09.1943 roku -po prawej stronie - widoczny Israelski dom starcow. Budynek zostal zniszczony 06.09.1944 roku. Zdjęcie: Archiwum D. Janßen.